Tekst Andrea Jansen
Foto Hollandse Hoogte
In Nederland worden dagelijks mensen uitgebuit voor financieel gewin. Arbeidsuitbuiting is minder bekend dan gedwongen prostitutie, maar net zo schrijnend, vindt emeritus hoogleraar Jan van Dijk. Over de slavernij van de 21ste eeuw.
Traumatisch
“Jarenlang was alle aandacht gericht op het aanpakken van seksuele uitbuiting, mede gevoed door de feministische beweging. Pas sinds een jaar of vijf beseffen we dat de aanpak van arbeidsuitbuiting op zijn minst even belangrijk is. Ook deze slachtoffers zijn vaak zwaar getraumatiseerd. Gedwongen arbeid gaat namelijk veel verder dan overtreden van de arbeidswet. Het gaat om het uitbuiten van kwetsbare mensen, extreem lange werkdagen, onmenselijke huisvesting en betalingen ver beneden het minimumloon, waarvan vaak ook nog een deel ingehouden wordt. Als dan ook nog je paspoort wordt ingenomen, kun je geen kant op. Het zijn schrijnende situaties waarin mensen verkeren."
Vormen van mensenhandel
Mensenhandel is het werven, vervoeren of huisvesten van mensen met gebruik van dwang en met uitbuiting als doel. Deze uitbuiting is de kern van mensenhandel. Van oudsher is de meest bekende vorm van mensenhandel de seksuele uitbuiting van vrouwen, maar ook van (jonge) mannen en kinderen. Daarnaast onderscheiden we arbeidsuitbuiting en criminele uitbuiting. Bij arbeidsuitbuiting werken veelal migranten onder slechte omstandigheden en tegen te lage lonen. Ook zijn ze meestal zeer slecht gehuisvest. Bij criminele uitbuiting worden mannen, vrouwen of kinderen ingezet als mobiele bendes. Een vorm van mensenhandel waar in Nederland nog heel weinig over bekend is, is de orgaanhandel.
Bron: Nationaal Rapporteur Mensenhandel (Tiende rapportage), CoMensha
Uitbannen
“In de jaren dertig van de twintigste eeuw werd wereldwijd het 'Verdrag tegen gedwongen arbeid' ondertekend. Dat betekende het officiële einde van alle vormen van slavernij. In 2002 hebben de Verenigde Naties een verdrag gesloten om mensenhandel tegen te gaan. Naast seksuele uitbuiting werd toen ook arbeidsuitbuiting strafbaar in Nederland. Tien jaar geleden heeft de Raad van Europa dit verdrag verder uitgewerkt. Toch is het ons nog steeds niet gelukt om slavernij uit te bannen.”
Handel of smokkel?
Mensenhandel en mensensmokkel worden vaak in één adem genoemd, maar vallen onder verschillende wetsartikelen. Bij mensensmokkel wordt uitgegaan van de vrije keuze van de gesmokkelde. Die vrije keuze ontbreekt bij mensenhandel. Bovendien ligt bij mensenhandel de nadruk op dwang en uitbuiting. Gesmokkelde mensen kunnen wel het slachtoffer worden van mensenhandel, bijvoorbeeld omdat ze hoge schulden hebben opgebouwd of omdat ze onder valse voorwendselen de reis hebben gemaakt.
Aandacht voor slachtoffer
“Prostitutie is in veel landen verboden, maar heel vaak wordt er weggekeken. Prostitutie was altijd al gevoelig voor uitbuiting, afpersing en corruptie. Dat is het nog steeds. Buitenlandse prostituees werden lange tijd hetzelfde behandeld als de mensensmokkelaars die hen naar Nederland haalden. Ze werden bij een inval gearresteerd, vastgehouden en dan het land uitgezet. Dat maakte hen nog kwetsbaarder. Veel slachtoffers uit Nigeria werden vrijwel meteen na hun repatriëring opnieuw verhandeld en op het vliegtuig terug naar Europa gezet. Sinds het VN-verdrag van 2002 is er veel meer oog voor de rechten van slachtoffers van mensenhandel en worden de handelaren gezien als uitbuiters.”
Aspergestekers
“Arbeidsuitbuiting is veel meer verspreid over het land dan seksuele uitbuiting. Niet elke gemeente heeft een bordeel, maar vrijwel overal zijn land- en tuinbouwbedrijven, vleesverwerkers, bouwbedrijven, hotels of autowasserijen. Dat zijn sectoren waar arbeidsuitbuiting veel voorkomt. Nog steeds slapen Chinese koks in de keuken op de grond. Dat is al jaren een bekend fenomeen. Maar de voorbeelden van aspergestekers en champignontelers zijn daar inmiddels bijgekomen.”
Feiten en cijfers
Van de 24,9 miljoen mensen die wereldwijd gedwongen werk doen, zijn er 20,1 miljoen (81%) mensen slachtoffer van arbeidsuitbuiting en 4,8 miljoen (19%) mensen slachtoffer van seksuele uitbuiting.
Slachtoffers van uitbuiting zijn wereldwijd meestal meisjes en vrouwen: 99% van de slachtoffers van seksuele uitbuiting en 58% van de slachtoffers van arbeidsuitbuiting. In 17% van de gevallen van gedwongen werk is het slachtoffer een kind; bij seksuele uitbuiting is dit 21%.
De Nationaal Rapporteur Mensenhandel schat dat er jaarlijks 6.250 slachtoffers van mensenhandel zijn in Nederland.
In 2017 werden 958 slachtoffers van mensenhandel gemeld bij CoMensha.
In 2015 draaide het OM 217 mensenhandelzaken. In 2014 waren dat er 282. Het percentage technisch sepot steeg in deze periode van 20 naar 30 procent.
De gemiddelde onvoorwaardelijke gevangenisstraf voor een veroordeelde mensenhandelaar was in 2014 ruim twee jaar en in 2015 iets meer dan anderhalf jaar.
61% van de kleinere gemeenten (<25.000) weet niet of er mensenhandel voorkomt.
18% procent van alle gemeenten registreert gevallen van (mogelijke) mensenhandel.
Bronnen: Nationaal Rapporteur Mensenhandel (Tiende rapportage), CoMensha en Slachtoffermonitor mensenhandel 2013-2017
“Alle nieuwkomers worden het eerste jaar uitgebuit”
Roemenen en Bulgaren
“Arbeidsuitbuiting in Nederland is het directe gevolg van de open grenzen binnen Europa. Slachtoffers van uitbuiting zijn vrijwel altijd migranten. Met stip op één staan tegenwoordig de Midden- en Oost-Europeanen. De Polen hebben inmiddels meestal hun weg wel gevonden in Nederland, maar de Roemenen, Bulgaren en Litouwers worden massaal uitgebuit. Daarna komen pas de Nigerianen. Uitbuiting gebeurt meestal door eigen landgenoten die al beter de weg weten in Nederland. Zij spreken de taal en zij weten wie kwetsbaar is. Delen van Roemenië en Bulgarije zijn verschrikkelijk arm. Deze mensen willen graag wat geld verdienen en worden door familie of dorpsgenoten naar Nederland gehaald. Vervolgens gaan ze hier onder erbarmelijke omstandigheden aan het werk. Ik durf wel te stellen dat alle nieuwkomers het eerste jaar worden uitgebuit. Daarna weten ze wat beter de weg en kunnen ze beter voor zichzelf opkomen.”
Beter dan thuis
“Moreel is het een lastig dilemma. Want de Bulgaren en Roemenen, maar ook de Chinezen, hebben het thuis vaak slechter dan hier, waar ze uitgebuit worden. Als je ze wat geld geeft en op de grond laat slapen hebben ze het nóg beter dan thuis. Mensen zijn bereid met heel weinig genoegen te nemen. Toch is het op humanitaire gronden onacceptabel. De slachtoffers schamen zich vaak erg als ze worden bevrijd, dat ze zich op deze manier hebben laten behandelen. Maar er zijn ook de Filipijnse dienstmeisjes, die in grote Nederlandse villa’s werken. Die meiden hebben het lang niet altijd slecht, maar krijgen volgens de Nederlandse regels veel te weinig betaald en werken teveel uren. Zij voelen zich niet altijd slachtoffer van uitbuiting, maar zijn het wel.”
“Ze schamen zich omdat ze zich als slaaf hebben laten behandelen”
Roma-kinderen
“Een zeer goed georganiseerde tak van mensenhandel is de uitbuiting van kinderen door Roma-families uit Bulgarije en Roemenië. Hier zit vaak een hiërarchische organisatie achter, die kinderen inzet om muziek te maken op straat of om te stelen. Deze groepen zijn in heel Europa actief. In andere landen moeten deze kinderen vaak bedelen, maar Nederlanders geven nauwelijks geld aan bedelaars. Het verdienmodel is hier daarom meer gericht op stelen. De top van deze Roma-families verdient hier goud geld mee.”
Betere baan
“Slachtoffers van ernstige arbeidsuitbuiting hebben, net als slachtoffers van seksuele uitbuiting, vaak een posttraumatische stressstoornis. Maar de hulp die nodig is ligt meestal niet op psychologisch vlak, maar is vooral economisch van aard. Heel veel slachtoffers willen gewoon een betere baan en betere huisvesting. De behoefte om het economisch te máken voert de boventoon. Ze schamen zich net zo erg als de sekswerkers, omdat ze zich als slaaf hebben laten behandelen.”
Criminele uitbuiting
Het meest bekende voorbeeld van criminele uitbuiting is wellicht het opsporingsonderzoek 13Oceans. Toen dezelfde jonge zakkenrollertjes meerdere keren werden betrapt op het Centraal Station in Amsterdam, startte de politie een onderzoek. Daarbij stuitte ze op een Europees netwerk, waarbij jonge kinderen op de Balkan werden gerekruteerd en vervolgens in busjes door Europa werden gereden om te stelen.
Bij criminele uitbuiting gaat het vaak om het onder dwang smokkelen van drugs, knippen van hennep of plegen van winkeldiefstal. Ook dwang tot misbruik van uitkeringen valt onder criminele uitbuiting. Het aantal onderzoeken naar criminele uitbuiting neemt toe, maar het blijft lastig om zicht te krijgen op deze vorm van mensenhandel. Daarom wordt de komende jaren extra aandacht besteed aan het herkennen van criminele uitbuiting. Bovendien komt er meer aandacht voor de zorg en opvang van kinderen die hiervan het slachtoffer werden.
Bron: Ontwikkeling plan van aanpak mensenhandel (Brief van Minister van JenV aan Tweede Kamer, mei 2018), Tiende rapportage van de Nationaal Rapporteur (2017)
“Een uitzendbureau dat helemaal gericht is op Oostblokkers, is meestal foute boel”
Uitzendbureau
“Arbeidsuitbuiting kent een gigantische omvang in West-Europa. Het gaat niet om incidenten, maar om een structureel probleem. Voor ondernemers is het zeer aantrekkelijk om buitenlandse werknemers te laten werken voor een laag loon. De winst is aanzienlijk en de pakkans klein. In Nederland hebben we hooguit een handvol veroordelingen per jaar. Nederlandse ondernemers zullen niet zo snel zelf buitenlanders uitbuiten. Dat loopt via uitzendbureautjes gericht op Roemenen, Bulgaren of Litouwers. Nederlandse ondernemers identificeren zich niet met mensenhandel en arbeidsuitbuiting. Ze schrikken als je uitlegt hoe het werkt en dat ze er bijvoorbeeld via louche tussenbureaus zelf bij betrokken kunnen zijn.”
Alarmbellen
“Wanneer moeten nu de alarmbellen afgaan? Als in je gemeente een uitzendbureau zit, dat helemaal gericht is op Oostblokkers, is dat meestal foute boel. Maar let ook op onderaannemers van bouwbedrijven, grote tuinders, hotelwasserijen en de schoonmaakbranche. Asielzoekerscentra staan bekend als plek om potentiële slachtoffers te benaderen.”
Signalen en stappen
Op de website Wegwijzermensenhandel.nl van de Rijksoverheid staat uitgebreide informatie over het signaleren en melden van mensenhandel. Het CCV heeft samen met RIEC Zeeland West-Brabant en Oost-Brabant een e-learning gemaakt om signalen van mensenhandel te herkennen. Daarnaast hebben zij samen met andere partners een barrièremodel opgesteld om mensenhandel gezamenlijk aan te pakken. Kijk hiervoor op CCV.nl of neem contact op met het RIEC. Een handleiding voor samenwerking tegen mensenhandel staat op de Engelstalige website van de Rijksoverheid: www.teamwork-against-trafficking-for-labour-exploitation.nl
Dalende cijfers
“Ik ben niet gerust op de aanpak van mensenhandel in Nederland. Er is al jaren te weinig aandacht voor. De cijfers van geïdentificeerde slachtoffers dalen hier al jaren, terwijl de omringende landen een flinke stijging laten zien. Dat komt niet omdat het hier minder voorkomt, maar omdat er te weinig aandacht voor is. We zien het niet. Bij de politie is er veel expertise verloren gegaan bij de reorganisatie. Bij de Inspectie SZW en het Openbaar Ministerie is er veel te weinig capaciteit. Gemeenten weten niet wat ze er mee aan moeten. De politie is vooral gericht op het opsporen van illegalen. Maar Oost-Europeanen mogen hier gewoon werken en zijn dus niet illegaal. Ze worden wel grof uitgebuit.”
“Ik ben niet gerust op de aanpak van mensenhandel in Nederland”
Wij profiteren
“De nieuwste vorm van seksuele uitbuiting is lastig te traceren, maar zeer, zeer zorgelijk. Het gaat om online seks-streaming, waarbij Europese mannen via een live-verbinding op internet Filipijnse kinderen, soms heel kleine kinderen, seksuele handelingen laten verrichten. In het Noorse Bergen blijken honderden mannen dit te doen, die samen duizenden slachtoffers hebben gemaakt. In Zwitserland en Duitsland zijn ook al de eerste zaken tegen deze nieuwe vorm van seksuele uitbuiting. Het kan niet anders dan dat ook in Nederland grote aantallen mannen zich hieraan schuldig maken. En realiseer je ook dat veel grote kledingmerken gebruik maken van arbeidsuitbuiting in ontwikkelingslanden. Ook veel van de vis- en fruitconserven die wij in de supermarkt kopen zijn door slaven geproduceerd of door kinderen ingepakt. Weliswaar niet in Nederland, maar wij profiteren daar wel van. Dagelijks.”
Over Jan van Dijk
Prof.dr. Jan van Dijk heeft zijn lange loopbaan gewijd aan de verbetering van de behandeling van slachtoffers. Hij was onder andere hoogleraar criminologie in Leiden, hoogleraar victimologie in Tilburg en directeur bij de UN Office on Drugs and Crime te Wenen, waar hij zijn steentje bijdroeg aan het VN-verdrag tegen mensenhandel. Momenteel is hij vice-voorzitter van het monitoring committee Action against Trafficking in Human Beings van de Raad van Europa, lid van de Raad van Toezicht van CoMensha en lid van de Commissie Kennis en Onderzoek van de Nationale Politie. In 2014 vernoemden het Ministerie van Veiligheid en Justitie en het Fonds Slachtofferhulp een prijs naar hem: de Jan van Dijk Victimology and Victims’ Rights Award voor de beste dissertatie of scriptie over de (rechts)positie van slachtoffers.
