Tekst Andrea Jansen
Foto Foto: Willeke Slingerland/Saxion
Nog maar een paar jaar geleden werd Nederland gezien als hét gidsland voor integriteit en betrouwbaar bestuur. Die tijd is voorbij, ziet lector Weerbare Democratie Willeke Slingerland van hogeschool Saxion. Ongemerkt en meestal ook ongewild worden bestuurders beïnvloed door hun netwerk. “De lijn tussen netwerk en kliekje is dun.”
Netwerken is belangrijk in het lokale en landelijke bestuur. Zonder netwerken geen besluitvorming en geen draagvlak. “Als burgemeester of wethouder moet je relaties opbouwen met ondernemers en verenigingen, dat is goed voor de gemeenschap”, vindt Slingerland. “Maar heel vaak tref je dan dezelfde mensen die verschillende petten op hebben. Ongemerkt kan het netwerk dan omslaan in een kliekje, dat vooral naar elkaar kijkt en te weinig oog heeft voor de buitenwereld. Zo kan het gebeuren dat een ambitieus plan uitmondt in een geldverslindend mislukt project.”
Netwerkcorruptie
Slingerland noemt het ook wel netwerkcorruptie. “Dat is iets anders dan geld aannemen voor een vergunning of een gunstige beslissing. Daarvoor hebben we genoeg regels en we snappen allemaal wat goed en fout is. Netwerkcorruptie gebeurt zonder dat je het in de gaten hebt. De netwerken waarin bestuurders verkeren kennen vaak veel overlap. Wat je kent, daar doe je zaken mee. Bovendien zijn de meeste mensen in je netwerk zoals jij. Dus je versterkt elkaars mening, bent samen enthousiast over dezelfde plannen. Je gunt elkaar wat. En je verwacht er iets voor terug. Je nodigt bepaalde mensen uit op inspraakavonden, je legt de uitkomsten van een enquête wat anders uit, formuleert een aanbesteding op een bepaalde manier of je vraagt een ambtenaar om een aanvraag sneller te behandelen. Het is niet zwart of wit, het is een grijs gebied.”
“Netwerkcorruptie gebeurt zonder dat je het in de gaten hebt”
Grijs gebied
Bestuurders bevinden zich elke dag in dat grijze gebied. Ze verlenen vergunningen en subsidies, keuren plannen goed en lobbyen in Den Haag. Ze zetten hun netwerk in voor de samenleving. “Netwerkcorruptie is geen keiharde ondermijnende criminaliteit, maar het schept wel de structuren waarin ondermijning kan wortelen. In een democratie moet je altijd alert zijn op netwerkcorruptie, het is moeilijk in te dammen.” Slingerland adviseert bestuurders dan ook om elke dag opnieuw actief moreel beraad te houden. “Bestuurders liggen zo onder het vergrootglas, je bent het aan jezelf verplicht om dat morele denkwerk te doen.”
Netwerkscan
De netwerkscan geeft zowel bij de aanstelling als tijdens de loopbaan van bestuurders inzicht in de bestuurlijke weerbaarheid. De scan werd ontwikkeld door hogeschool Saxion in samenwerking met Taskforce-RIEC Brabant-Zeeland, het ministerie van BZK en gemeente Eindhoven. Bij Saxion waren dr. Willeke Slingerland, lector Weerbare Democratie, en dr. ir. Attila Németh, lector Modelleren van Maatschappelijke Impact, de belangrijkste trekkers. De scan is getest bij het college en de gemeentesecretaris van Eindhoven, maar is ook zeer geschikt voor raadsleden. De netwerkscan en bijbehorende tools zijn voor alle gemeenten vrij te gebruiken. Er is ook een weerbaarheidscheck ontwikkeld voor politieke partijen.
“Het is geen kwestie van nog meer regels, je moet er zelf mee aan de slag”
Ongemakkelijk gesprek
Dat doe je allereerst door regelmatig een ‘ongemakkelijk gesprek’ te voeren. “Als de mensen in jouw netwerk het te vaak met je eens zijn, dan is dat een rode vlag. Zorg dat je mensen om je heen hebt die je tegenspreken en lastige vragen stellen. Dat kunnen ambtenaren, wethouders of gemeenteraadsleden zijn.” Slingerland ontwikkelde samen met de gemeente Eindhoven, het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) en Taskforce-RIEC Brabant-Zeeland een scan die helpt bij het in kaart brengen van zwakke plekken en overlap in het netwerk van bestuurders. “De scan helpt bij het voeren van zo’n ongemakkelijk gesprek. Het is geen screening door anderen, maar een hulpmiddel om zelf mee aan de slag te gaan. Of je nu kandidaat bent voor een bestuursfunctie of al jaren burgemeester bent, deze scan helpt je om je bewust te worden van de eigen valkuilen. Daardoor word je vanzelf weerbaarder. Zo’n scan zou je iedere twee jaar moeten herhalen.”
Afrekencultuur
Slingerland hoopt op boegbeelden die willen laten zien dat het gewoon heel erg lastig is om altijd uit het zwarte gebied te blijven. “Er is nu te veel een afrekencultuur. Maak je een fout, dan moet je weg. Maar dit gaat niet om goed of fout, het gaat veel meer om heel veel kleine dingen die achteraf samen fout blijken te zijn. Bestuurders moeten juist het gesprek open kunnen voeren. Nadenken over hun netwerk en over de petten die ze zelf op hebben. De nevenfuncties onder de loep nemen. Ook bij politieke partijen zou dit onderwerp van gesprek moeten zijn. Het is geen kwestie van nog meer regels; je moet er zelf mee aan de slag.”
“Je moet heel alert zijn op je netwerk, naïviteit steekt snel de kop op”
Burgemeester Jorritsma: "Onbewust naïef"
De gemeente Eindhoven was nauw betrokken bij de ontwikkeling van de netwerkscan. Burgemeester John Jorritsma was al langer alert op integriteit en weerbaarheid van bestuur. Toch zag hij nog ruimte voor verbetering. “Ik ben 24/7 omringd door mijn netwerk. Ik ben me daar meestal wel bewust van, maar niet altijd. Ik spreek dagelijks met mensen uit de industrie. Diezelfde mensen zijn vanuit het maatschappelijk verantwoord ondernemen ook betrokken bij sociale activiteiten. En ik kom ze op zondag tegen als ik naar PSV ga kijken. Maar er zijn ook momenten dat ik beslissingen moet nemen over zo’n bedrijf en dan moet ik hard kunnen zijn. Dat is wel eens lastig.”
Als onderdeel van de pilot heeft onderzoeker Slingerland een scan gemaakt van het netwerk van burgemeester Jorritsma. “Het heeft toch mijn ogen nog wat verder geopend. Je moet heel alert zijn op je netwerk, naïviteit steekt snel de kop op. Je bent als wethouder of burgemeester bijvoorbeeld lid van een sportvereniging, maar ook bezig met subsidies en coronasteun voor verenigingen. Die dingen zijn moeilijk te scheiden, want je bent mens. Binnen het college moeten we elkaar daar scherp in houden. En niet één keer, maar telkens weer.”
Jorritsma wil de scan dan ook regelmatig herhalen. In het college, maar ook in de gemeenteraad en onder ambtenaren. Hij hoopt op een landelijke uitrol. “Er is al snel de schijn van belangenverstrengeling. Niet alleen in gemeenten, maar ook bij de landelijke overheid. Je kunt tegenwoordig al struikelen over een stoeptegel. Wees je ervan bewust dat je onbewust naïef kunt zijn.”
