De lokale politiek wordt er niet eenvoudiger op. Dat geeft criminelen meer kans om misbruik te maken van het ingewikkelde speelveld. Welke ontwikkelingen verzwakken de lokale democratie en hoe ga je daar als raadslid mee om? Rolf Jongedijk, al 18 jaar griffier bij de gemeente Enschede, geeft raad.
1. Gemeente als melkkoe ondermijnende criminaliteit
Gemeenten hebben steeds meer te maken met ondermijnende criminaliteit. Criminelen hebben de overheid ontdekt als melkkoe. Meer dan de helft van de gemeentebegroting gaat naar zorg. Geld dat grotendeels in contracten met marktpartijen belandt. Gemeenten sluiten die contracten af. Voor criminelen in de zorg, en bijvoorbeeld in vastgoed, is het interessant om invloed te krijgen bij ambtenaren, het college en de raad. Raadsleden staan als volksvertegenwoordigers het dichtst bij de inwoners. Het gebeurt dan ook vaak dat raadsleden signalen oppikken dat er iets niet klopt, bijvoorbeeld bij een zorgbureau of vastgoedondernemer. Ook komt het voor dat zij het gevoel hebben dat ze onder druk worden gezet. De raad kan daar zelf moeilijk tegen optreden, want de bevoegdheden daarvoor liggen eerder bij het college, de driehoek en het RIEC. Het is wel van belang dat de raad weet hoe je signalen goed oppakt, wegzet en volgt.
Wat kun je doen?
Als raadslid kun je ervoor zorgen dat je signalen van ondermijnende criminaliteit goed herkent. Vooral bij zorgfraude en vastgoedcriminaliteit speelt de gemeente (onbewust) een belangrijke rol. Pik je signalen op, bespreek ze dan niet zomaar in de gemeenteraad, maar altijd eerst met de griffier. Die kan meedenken en weet wie iets met het signaal kan doen. Als het meer is dan een signaal kun je de controlerende taak van de gemeenteraad gebruiken. Word je zelf benaderd door iemand waar je twijfels bij hebt, word je bedreigd of vermoed je dat een ander raadslid beïnvloed wordt door criminelen? Meld dat dan bij de griffier, de burgemeester of bij het Ondersteuningsteam Weerbaar Bestuur. Blijf er nooit alleen mee zitten!
2. Raadsleden worden betrokken bij schrijnende situaties
Op papier is het heel simpel. De gemeenteraad is de lokale wetgevende macht, die onder andere de begroting, het bestemmingsplan en de beleidskaders bepaalt. Het college is de uitvoerende macht, daarbij geholpen door de ambtenaren. De gemeenteraad controleert het college en de rechterlijke macht bewaakt de rechtmatigheid van beide. Maar in de praktijk lopen de verantwoordelijkheden steeds vaker door elkaar. Een voorbeeld: de gemeenteraad heeft besloten dat er hard moet worden opgetreden tegen dealen van drugs. De burgemeester sluit vervolgens een woning omdat daar gedeald wordt. Maar in het huis woont een groot gezin, dat nu het huis uit moet, omdat het oudste kind drugs dealt. Het gezin komt flink in de problemen en klopt aan bij een raadslid voor hulp. Dat is heel lastig voor zo’n raadslid, want officieel moet dit gezin naar de rechter stappen. Maar wil je dat als raad? Aan de andere kant: je hebt als raadslid geen idee wat hier achter zit. Misschien word je wel voor het karretje gespannen van een grote drugsbende.
Wat kun je hieraan doen?
Als raadslid kun je het beste de scheiding van machten zo goed mogelijk vasthouden. Op momenten dat deze scheiding vertroebelt, heb je namelijk grotere kans dat er dingen mis gaan. In het voorbeeld hierboven kun je het verhaal van deze familie zien als reden om de kaders die de raad meegeeft aan het bestuur aan te passen, zodat andere gezinnen dit niet overkomt. Je kan bijvoorbeeld een voorstel doen om minderjarige kinderen niet meer uit huis te laten zetten. Blijf als raad uit de individuele kwesties, maar vertaal dit zoveel mogelijk naar het stellen van kaders. De raad doet veel meer dan enkel controleren achteraf, ook als het gaat om ondermijning en integriteit van het bestuur.
3. Steeds meer partijen in de gemeenteraad
In de lokale politiek worden de landelijke partijen steeds kleiner en komen er steeds meer kleine partijen bij. Lokale partijen zijn erg populair. Onze grondwet gaat uit van een evenredige volksvertegenwoordiging zonder drempels. Iedereen kan een politieke partij oprichten. Vrijwel iedereen die genoeg stemmen krijgt mag in de gemeenteraad plaatsnemen. Ook met een strafblad, ook als iemand vooral specifieke belangen nastreeft. Politieke partijen kunnen daarop zelf controleren, maar dat is niet verplicht en lang niet elke partij doet dat. Criminelen zien dat ook. Raadsleden geven bij landelijke enquêtes steeds vaker aan dat ze zien dat criminelen invloed proberen te krijgen via de gemeenteraad. In de afgelopen raadsperiode zelfs drie keer zo vaak dan in de periode daarvoor. Dat is niet zo raar, want het gaat bij gemeenten vaak om flinke sommen geld en grote (semi-)commerciële belangen.
Wat kun je hieraan doen?
De raad kan niet zelf selecteren bij de poort: de kiezer bepaalt wie er in de raad komt. Natuurlijk kun en moet je wel werken aan een goede cultuur, waarbij veiligheid en integriteit ook in eigen huis bovenaan staan. Daar kun je actief samen aan werken, daar zijn goede instrumenten voor. De gemeenteraad benoemt bovendien wél zelf de wethouders. Je kan hiervoor een sollicitatieprocedure opzetten waarbij integriteit en het risico op beïnvloeding worden meegewogen. Ook bij sleutelfuncties in de raad, bijvoorbeeld commissies, kun je hier alert op zijn. Hiervoor kun je aanvullend onderzoek doen en instrumenten inzetten (bijvoorbeeld risicoanalyses en weerbaarheidsscans). Verder is vooral een open en respectvolle cultuur in de raad zelf van belang. Spreek elkaar aan zonder te moraliseren, het vingertje te heffen of collega-raadsleden te veroordelen en in een hoek weg te zetten. Dat werkt juist averechts.
4. Het wordt steeds moeilijker om lokaal invloed uit te oefenen op het bestuur
Dit heeft een aantal oorzaken. Ten eerste verplicht Den Haag gemeenten steeds vaker tot regionale samenwerking. Denk bijvoorbeeld aan de veiligheidsregio’s, omgevingsdiensten en gezamenlijke aanbestedingen in de zorg. Als lokale gemeenteraad is het bijna niet te doen om op dat regionale niveau voldoende grip te houden, terwijl je er wel verantwoordelijk voor bent. Daarnaast zijn behoorlijk wat zaken tegenwoordig vertrouwelijk, wat ook niet helpt voor een transparante controle. Vanuit concurrentieperspectief zijn aanbestedingsprocedures, strategische samenwerkingscontracten en exploitatieplannen al snel geheim. Maar ook de hele wereld achter toezicht op en de aanpak van ondermijning is zelden openbaar. Bovendien zijn veel gemeentelijke diensten, zoals de schouwburg, sportvoorzieningen en gemeentewerken, tegenwoordig geprivatiseerd, wat ook zorgt voor verlies aan democratische controle op de uitvoering. Over de aansturing daarvan gaan ambtenaren en colleges, niet de raad. En dat zijn juist processen die gevoelig zijn voor ongewenste beïnvloeding.
Wat kun je hieraan doen?
Als gemeenteraad heb je behoorlijk wat mogelijkheden om het bestuur te controleren. Je kan contracten inzien, een extern bureau inhuren, ambtenaren vragen om bijstand, je hebt een accountant ter beschikking, je kan een raadsonderzoek of raadsenquête instellen. De controlefunctie van de gemeenteraad is superbelangrijk in onze democratie. De raad controleert ook daadwerkelijk op de rechtmatigheid van het gevoerde bestuur, zorg dus dat je daarover ook gezaghebbende uitspraken kunt doen. En zorg dat je niet alleen incidenten bestrijdt, maar vooral ook kaders stelt. Transparante raadskaders maken controle op het uitvoerend bestuur effectief, waarmee je voorkomt dat er een sfeer ontstaat van ‘er is wat aan de hand maar we krijgen de vingers er niet achter’, want dat pakt zelden goed uit.
